Miasto będzie chronić swoje zabytki

Na sesji Rady Miasta (poniedziałek 30 stycznia) radni podejmą decyzję o przyjęciu do realizacji "Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Miasta Szczecinek na lata 2017-2020". Autorką tego "historycznego" opracowania jest kustosz Muzeum Regionalnego Jadwiga Kowalczyk-Kontowska, zaś jego celem m.in. dokonanie charakterystyki zasobu zabytków oraz określenie obiektów i zespołów obiektów, które należy chronić i otoczyć opieką w najbliższych latach.

We wstępie czytamy m.in., że: "Celem opracowania Programu jest wskazanie koniecznych do wykonania zadań i sugerowanie sposobów ich realizacji tak, aby osiągnąć odczuwalną i akceptowalną społecznie poprawę w zakresie zachowania i utrzymania zabytków oraz krajobrazu kulturalnego. Należy zwrócić uwagę, iż zadbane miasto będzie atrakcyjne dla turysty, a właściwie utrzymane i wyeksponowane obiekty, ulice, place oraz park sprawią, że będzie tu powracał. Zatem kultura miasta, jego malownicze położenie geograficzne oraz zabytki staną się produktem turystycznym, który jest znaczącym elementem rozwoju".

Pani kustosz podkreśla również, że realizacja Programu niewątpliwie przyczyni się do poprawy stanu zachowania zabytków, do wzmacniania tożsamości lokalnej i rozwoju społeczeństwa.

Z kolei głównym zamierzeniem opracowania jest określenie zintegrowanych działań służb konserwatorskich, właścicieli obiektów zabytkowych, jednostek samorządu terytorialnego oraz środowisk naukowych i badawczych na rzecz opieki nad zabytkami i upowszechnienia dziedzictwa kulturowego miasta.

Studiując opracowanie dowiemy się, że w Szczecinku posiadamy obiekty, tzw. zabytki nieruchome:

1. Średniowieczny układ urbanistyczny ograniczony ulicami: Jana Pawła II, Kard. St. Wyszyńskiego, Powstańców Wielkopolskich, Ordona, Junacką i Podwale.

2. Park Miejski ze starodrzewem, o pow. 9 ha rozciągający się wzdłuż jeziora Trzesiecko, zawartego pomiędzy ulicami A. Mickiewicza i Jeziorną.

3. Wieża św. Mikołaja po kościele p.w. Św. Mikołaja, który był najstarszym kościołem w mieście (wzniesiony w poł. XIV w.). Wieżę dobudowano w poł. XVI w. stylu gotyckim z materiału pozyskanego z rozebranego kościoła na Wzgórzu Marienthron. W 1909 r. korpus główny świątyni rozebrano. Od 1913 r. prowadzono w wieży prace adaptacyjne na cele muzealne. W 1958 r. staraniem A. Stafińskiego utworzono tutaj Muzeum Ziemi Szczecineckiej. W 2006 r. ekspozycje muzealne przeniesiono do budynku dawnej szkoły przy ul. Szkolnej 1.

4. Zamek Książąt Pomorskich - skrzydło południowe zamku wybudowane w pierwszej połowie XIV wieku w miejscu wcześniejszego grodziska słowiańskiego. Założony na planie prostokąta o wymiarach 13,6x33,5 m ma grube na ok. 1,9 m mury do wysokości 7 m. Do XVI w. postawiono skrzydło północne oraz ceglaną wieżę zwaną więzienną przy starym południowym skrzydle od strony wschodniej.

5. Dawna sala modlitw Towarzystwa Gminnego (obecnie cerkiew) przy ul. Szkolnej 6. Budynek wzniesiono w pierwszym dziesięcioleciu XX w. na potrzeby szkoły dla młodzieży protestanckiej. Krótko po

1945 r. mieściła się w niej Szkoła Samochodowa, a od 1953 r. jest cerkwią prawosławną pw. Św. Trójcy

6. Spichlerz - Pl. Sowińskiego. Został zbudowany ok. 1850 r. na miejscu średniowiecznego młyna książęcego. Dolne partie murów, od strony Niezdobnej, wykonano z kamienia polnego, górne z wyjątkiem ścian szczytowych są szachulcowe z wypełnieniem ceglanym.

7. Spichlerz – ul. Junacka. Zbudowano go w XIX wieku. Po II wojnie światowej był własnością miasta. W latach 90-tych XX w. sprzedano go prywatnym właścicielom z przeznaczeniem na działalność gospodarczą.

8. Dwór wraz z parkiem na Bugnie. Zespół złożony jest z neoklasycystycznego dworu zbudowanego na „nowym korzeniu” przez

Heinricha Wilhelmowa Quandta w latach 1851-1852 oraz niewielkiego parku krajobrazowego po północnej stronie dworu. Całości założenia dopełniają kamienne budynki gospodarcze. Dwór był modernizowany w latach 20-30-tych XX w. oraz w latach 1971–1972, kiedy to zmieniono historyczny kształt elewacji.

9. Budynek Szkoły Muzycznej. Dawny budynek Starostwa Powiatowego wzniesiony w latach 1901-1902 w stylu eklektycznym z elementami neogotyku o proweniencji północnej Europy. Wewnątrz zachowana aula z drewnianym stropem, witrażami i potężnym świecznikiem – koroną.

10. Budynek Muzeum Regionalnego przy ul. Szkolnej 1. Wzniesiony w stylu eklektycznym w latach 1879/80 z przeznaczeniem na pomieszczenia szkoły miejskiej.

11. Wieża ciśnień przy ul. Wodociągowej. Wybudowana ok.1912 r. na najwyższym wzgórzu w obrębie Szczecinka, miejscu o niezwykle bogatej historii, zwanym w średniowieczu Wzgórzem Św. Jerzego, od XVII wieku - Wzgórzem Stodół, a w XX wieku - Wzgórzem Wodociągowym. Obecnie pozbawiona głowicy.

12. Kościół p.w. Narodzenia NMP przy ul. 3 Maja. Neogotycki, zbudowany w latach 1905-1908 wg projektu berlińskiego architekta Oskara Hossfelda. Został wzniesiony na planie krzyża łacińskiego z 6-bocznym prezbiterium od wschodu, ujętym po bokach niskimi aneksami. Od zachodu do korpusu głównego przylega wieża. Trójnawowe wnętrze z emporami przykrywa dekoracyjne, gwiaździste sklepienie. W oknach prezbiterium oraz w oknach I kondygnacji nawy znajdują się witraże wykonane przez F. Müllera z Quedlinburga. Ołtarz główny, neogotycki, szafiasty z krucyfiksem Frieze v. Leeke ze Szczecina i obrazy olejne wykonane przez malarkę Frl. v. Übich, m.in. kopia Schöngauera. Na chórze organy na 1670 piszczałek, wykonane przez P.B. Völknera z Bydgoszczy.

13. Budynek Sądu Rejonowego przy ul. Boh. Warszawy 42 (wpisany do rejestru w maju 2014 r.). Został wybudowany w latach 90-tych XIX w. w stylu eklektycznym z przewagą elementów neogotyckich. Stanowi „reprezentatywne świadectwo historii architektury użytku publicznego z pocz. XX w. powstałej na terenie Pomorza Zachodniego. W 2016 r. elewacje poddane zostały gruntownym pracom konserwatorskim

14. Budynek Poczty Polskiej wraz z bramą wjazdową przy ul. Boh. Warszawy 36 (sierpień 2014 r.). Budynek w obecnym kształcie został ukształtowany w latach 30. XX w. Posiada eklektyczne cechy stylowe zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz. Brama zachowana w pierwotnej formie z dekoracyjnie opracowaną metalowymi skrzydłami mocowanymi na ceglanych słupkach dekorowanych detalem architektonicznym analogicznym jak detal fasady i elewacji budynku poczty.

15. Budynki Szkoły Podstawowej nr 1 przy placu Wazów 1 (maj 2014 r.). Gmach wybudowany w latach 1926-1927 w stylu modernistycznym. Szkoła otrzymała ona imię szwajcarskiego pedagoga Heinricha Pestalozziego, który stworzył pierwszy nowoczesny system nauczania początkowego. Obiekt z zachowaną pierwotną bryłą, układem kompozycyjnym elewacji z bogatym wystrojem architektonicznym oraz pierwotnym wyposażeniem.

16. Budynek dawnego domu przedpogrzebowego żydowskiego przy ul. Wodociągowej (kwiecień 2015 r.). Wybudowany prawdopodobnie w roku 1862 w stylu historyzującym jest świadkiem historii, zachowanym przykładem architektury cmentarnej, miejscem świadczącym o życiu, działalności i śmierci członków gminy żydowskiej.

17. Budynek dworca PKP przy ul. Dworcowej 1 (maj 2014 r.). Został wybudowany prawdopodobnie w latach 1910-1912 według projektu rządowego, o czym świadczy różnorodność form dekoracyjnych, rozczłonkowana bryła oraz kształt dachów. Istnieje potrzeba remontu i rewitalizacji obiektu wraz z otoczeniem.

18. Dawny schron bojowy ciężki typu B-Werk przy ul. Kościuszki wpisany do rejestru w kwietniu 2015 r.). Jest to obiekt o konstrukcji żelbetonowej, dwukondygnacyjny, oznaczony symbolem N.2 oraz Pz.W.990 (Panzer Werk-pancerne działo fortyfikacyjne). Od 30 lipca 2009 r. schron został wydzierżawiony Ogólnopolskiemu Stowarzyszeniu Historyczno - Turystycznemu „Jazda 4x4” na potrzeby Muzeum Wału Pomorskiego i Militarnej Historii Pomorza, które zostało oficjalnie otwarte 12 listopada 2011 r.

W Szczecinku mamy też tzw. zabytki ruchome. Na terenie miasta jest ich 162. Wśród nich m.in.: wyposażenie Kościoła Narodzenia NMP pochodzące z czasów budowy świątyni z lat 1905-1908 m.in.: ołtarz główny, ambona, ławy kościelne, witraże w oknach prezbiterium i w oknach nawy bocznej, na poziomie I kondygnacji, świeczniki korpusowe, organy, stolarka drzwiowa wraz z okuciami, a także wyposażenie ruchome przeniesione z rozebranego kościoła Ś. Mikołaja – wapienne epitafium Doroty Westreglen z 1621 r., żony starosty szczecineckiego Piotra Somnitza oraz 6 mosiężnych świeczników korpusowych, wyposażenie sali posiedzeń Ratusza Miejskiego pochodzące z lat 30-tych XX w.: m.in. witraże w oknach Sali autorstwa-Carla Buscha z Berlina i Maxa Lüdera z Piły, stolarka drzwiowa, strop i intarsjowana faseta (meble XIX-wieczny fotel i biurko- neobarok, dzwony na wieży ratuszowej pochodzące ze szczecineckiej ludwisarni Meyera i Schumachera oraz wyposażenie auli Szkoły Muzycznej z pocz. XX w.

- Znaczny zespół zabytków ruchomych stanowią zbiory Muzeum Regionalnego. Na uwagę zasługują zbiory archeologiczne (obecnie nieeksponowane), a także zbiory myśliwskie i złotnictwo" - czytamy w Programie i dalej: "Osobny zespół zabytków ruchomych - militarnych gromadzony jest w Muzeum Wału Pomorskiego i Militarnej Historii Pomorza".

W Szczecinku mamy mamy też zabytki archeologiczne. Program ujawnia, że: - W trakcie prac badawczych określanych, jako Archeologiczne Zdjęcie Polski rozpoznano około 54 stanowisk archeologicznych, w tym 21 z nich zakwalifikowano, jako osady, część jako ślady osadnictwa, a część nie została sklasyfikowana. Odkryto także cmentarzyska: w okolicy obecnego cmentarza komunalnego (na terenie obecnych ogrodów działkowych) oraz przy drodze do Słupska (w okolicy wyrobiska piasku), na których znaleziono po kilka grobów popielnicowych. Pozostałe znaleziska to w przeważającej większości fragmenty ceramiki z okresu średniowiecza lub okresu nowożytnego. W bardzo nielicznych przypadkach są to znaleziska liczące kilkanaście części naczyń. Strefy ochrony stanowisk archeologicznych wyznaczone są w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Szczecinek może się pochwalić również historyczną zabudową mieszkalną. Większość z niej pochodzi z 2 poł. XIX i 1 poł. XX w.

Wśród niej, najcenniejsza zachowała się przy ul.: Bohaterów Warszawy, W. Pileckiego, Limanowskiego, Lipowej, Koszalińskiej, Kościuszki, Wł. Bartoszewskiego, 1-go Maja, w części ul. Wojska Polskiego, Kard. St. Wyszyńskiego, Zamkowej i Zielonej. Równocześnie charakterystyczne są zespoły kamienic wybudowanych w latach 20 i 30 XX w., których detal architektoniczny został zredukowany np. przy ul. Armii Krajowej, Derdowskiego, Toruńskiej, Szczecińskiej oraz budynki zlokalizowane przy dworcu kolejowym - ceglane przy ul. Sikorskiego, Dworcowej oraz przy ul. 28 Lutego. Na uwagę zasługują także całe zespoły zabudowy jednorodzinnej pochodzącej z lat 20. i 30. XX w., usytuowane we wschodniej oraz zachodniej części miasta.

Program wymienia również budowle użyteczności publicznej i budynki szkolne, m.in.: Ratusz Miejski, gmach Sądu Rejonowego, Urzędy Pocztowe nr 1 i 3, Szkołę Muzyczną, budynek d. Kreissparkasse (Powiatowa Kasa Oszczędności), budynek d. Preussische Behördenhaus -Dom Urzędów Pruskich przy ul. 28 Lutego 17, Muszlę Koncertową, Park Miejski, budynki plaży miejskiej, budynek d. „Hotel Pruski” przy ul. Wł. Bartoszewskiego 12, budynek I Liceum Ogólnokształcącego, Szkoła Podstawowa nr 1 (dawna Pestalozzi Schule), Zespół Szkół nr 2 (obejmujący dwa obiekty: pochodzący z XIX w. i z lat 30. XX w.), budynek Gimnazjum nr 1 (wybudowany, jako dom dla sierot pod koniec XIX w.), budynek Przedszkola Publicznego im Kornela Makuszyńskiego (Dom Dyrektorów pochodzący z lat 70. XIX w.), budynek d. gimnazjum św. Jadwigi (dawna siedziba Wyższej Szkoły Żeńskiej) przy ul. P. Skargi 5.

Mamy też obiekty przemysłu i techniki. - W pejzażu miasta istniejącym do 1945 r. istniało wiele obiektów przemysłowych. Do najbardziej interesujących i znaczących budynków należał Browar przy ul. Browarnej zburzony w latach 70. XX w., młyny m.in. drewniany typu paltrak przy Placu Młyńskim zburzony na początku lat 60. XX w. czy młyny o napędzie elektrycznym z pocz. XX w. przy ul. Przemysłowej (obecnie pozostał jedynie jeden obiekt z tego zespołu zagospodarowany

m.in. na cele mieszkaniowe).

Obecnie na terenie miasta znajdują się następujące obiekty przemysłowe:

- zabudowania stacyjne PKP, w tym budynek dworca głównego oraz stacja Chyże pochodząca z końca XIX w. (posiadają zróżnicowane walory architektoniczne i kompozycyjne, ale ze względu na fakt, że dokumentują historyczny rozwój obszaru miasta związanego z rozwojem komunikacji i są nielicznymi przykładami architektury kolejowej. Powinny zostać zachowane i poddane pracom remontowym). Poza nimi na terenie dworca istnieje zabytkowa wieża wodociągowa;

- Wieża Ciśnień przy ul. Wodociągowej z 1912 r. wieża dawnej stacji wodociągowej, obecnie pozbawiona głowicy. Ze względu na wartość estetyczną i historyczną i jej szczególną rolę w krajobrazie należy zrekonstruować zwieńczenie;

- spichlerze: wśród unikalnych obiektów przemysłowych Szczecinka należy wymienić spichlerz przy Pl. Sowińskiego, wzniesiony w drewnianej konstrukcji szkieletowej z około 1850 r. oraz spichlerze murowane z końca XIX w. przy ul. Junackiej 7, Ogrodowej 6, ul. Boh. Warszawy 3a;

- budynki przemysłowe przy ul. Kaszubskiej 1 i 1-go Maja 49 (ceglane o wyjątkowych walorach architektury).

- zespoły dworskie: zespół dworsko-parkowy na Bugnie;

- dwór z parkiem w Świątkach, wzniesiony w 2 poł. XIX w. od 1963 r.

zajmowany na internat Państwowego Technikum Rolniczego im. Stanisława Staszica Obecnie własność prywatna.

Mamy też obiekty militarne i koszary. - Wojsko odgrywało istotną rolę w dziejach miasta. Regularne oddziały wojskowe stacjonowały w Szczecinku już od końca XVII w. m.in.: 8 szwadron huzarów Bellinga,

a następnie elitarny 2 batalion strzelców i 2 zapasowy batalion 34 pułku piechoty (XVIII w.) - czytamy w Programie. Pierwsze obiekty wojskowe umieszczone były przy obecnej ul. Wyścigowej. W 1845 r. zbudowano przy dzisiejszej ul. Kościuszki 23 Zbrojownię oraz plac ćwiczeń (znajdował się na terenie Szkoły Podstawowej nr 4). W pierwszych latach XX w. rozpoczęto budowę dużego zespołu koszarowego w rejonie ulic Kościuszki i Myśliwskiej. Został ukończony ok. 1913 r. W latach 30. XX w. rozbudowano je (zespół obiektów przy ul. Polnej), a także wzniesiono nowe koszary przy ul. Słowiańskiej. Od połowy lat 30. XX w. rozpoczęto budowę systemu umocnień wojskowych tzw. Wał Pomorski (odcinek „Kloster” i „Neustettin”). Pierwsze obiekty powstały w latach 1934-37, a następne budowano pod koniec działań II wojny światowej tj. na przełomie 1944 i 1945r.

Mamy też cmentarze i to kilka - w Szczecinku znajduje się obecnie 5 cmentarzy historycznych (z których jeden jest czynnym cmentarzem komunalnym) i 1 cmentarz wojenny. Najstarsza nekropolia szczecinecka, otaczająca niegdyś kościół św. Mikołaja była częściowo likwidowana w trakcie nowych inwestycji, prowadzonych zarówno przed 1939 r., jak i po 1945 r. Liczne pochówki odnajdowane w 2000 r., w czasie budowy domu handlowego ekshumowano i pochowano w części lapidarium na cmentarzu komunalnym. Następne zostały ekshumowane przy budowie obecnego domu handlowego Galerii Hosso.

- Cmentarz Komunalny przy ul. Władysława Cielaka, założony w 1842 r. z zachowanym historycznym układem kwater oraz zielni i urządzonym współcześnie lapidarium. Na terenie cmentarza znajduje się kaplica wybudowana w 1910 r. Od strony południowej przylega do cmentarza komunalnego cmentarz wojenny urządzony w latach 60. XX w., na którym spoczywa 4429 żołnierzy radzieckich z 2 Frontu Białoruskiego oraz 39 żołnierzy polskich z 1 Armii Wojska Polskiego. Prochy ich ekshumowano ze 143 miejscowości i pobojowisk dawnych województw koszalińskiego, słupskiego i pilskiego. W centrum cmentarza wojennego usytuowany jest pomnik Zdobywców Wału Pomorskiego, zrealizowany wg projektu art. plast. M. Zapolnika i R. Grodzkiego;

- cmentarz dawny ewangelicki na wzgórzu św. Jerzego, usytuowany na wschodnim stoku, założony w XVII w. jako cmentarz miejski, obecnie nieczynny z zachowanym jedynie starodrzewiem;

- cmentarz żydowski, usytuowany w zachodnio - północnej części wzgórza św. Jerzego, funkcjonujący od XVIII w., obecnie nieczynny. Pozostał jedynie dom przedpogrzebowy z 1863 r., pełniący funkcję kościoła ewangelicko – augsburskiego;

- cmentarz dla ubogich na zachodnim krańcu wzgórza św. Jerzego, zwany także napoleońskim, gdyż w latach 1812-1813 pochowano na nim żołnierzy napoleońskich zmarłych z wycieńczenia w czasie odwrotu Wielkiej Armii po klęsce w Rosji. Fakt ten upamiętnia pomnik dłuta artysty Zygmunta Wujka wzniesiony w 1997 r. Cmentarz jest nieczynny;

- cmentarz ewangelicki w Trzesiece, nieczynny, z zachowanym układem kwater i drzewostanem oraz w części zachowanymi nagrobkami.

Tekst: Sławomir Włodarczyk

Foto: Muzeum Regionalne w Szczecinku